مقدمه
در چند سال اخیر، ظهور پدیده اینفلوئنسرها در شبکه‌های اجتماعی، رؤیای شهرت، ثروت و داشتن شغلی پرهیجان و لذت‌بخش را در میان بسیاری از کاربران به‌ویژه جوانان برانگیخته است. تصویری که از زندگی و حرفه این افراد در فضای آنلاین به نمایش گذاشته می‌شود، اغلب آکنده از موفقیت‌ها، سفرهای رؤیایی و درآمدهای هنگفت است. با این حال، نگاهی موشکافانه‌تر به پشت پرده این حرفه، واقعیتی پیچیده‌تر و چالش‌برانگیزتر را نمایان می‌سازد. بسیاری از اینفلوئنسرها و سازندگان محتوا در پی تحقق رؤیای کار آرمانی، با مخاطراتی چون بهره‌کشی پنهان، بی‌ثباتی شغلی، فشارهای روانی و کژکارکردهای فرهنگی مواجه‌اند که نه‌تنها سلامت و امنیت خود آنها، بلکه مخاطبانشان را نیز تهدید می‌کند. در این مقاله، ضمن تبیین مفهوم «کار آرمانی» و تحلیل آسیب‌شناسانه وضعیت اینفلوئنسرها در اقتصاد توجه، به بررسی پیامدهای این مخاطرات بر کاربران و راهکارهای مقابله با آنها خواهیم پرداخت.
اینفلوئنسر مارکتینگ و رؤیای «کار آرمانی»
اینفلوئنسرها را می‌توان سازندگان محتوایی دانست که با انتشار منظم پست‌ها، ویدئوها و استوری‌های جذاب پیرامون حوزه‌های تخصصی یا سبک زندگی خاص خود، پایگاه قابل توجهی از دنبال‌کنندگان وفادار را در شبکه‌های اجتماعی گرد آورده‌اند. آنها با بهره‌گیری از این محبوبیت و اعتماد، از یک‌سو برای برندها و شرکت‌ها، خدمات بازاریابی و تبلیغات ارائه می‌کنند و از دیگر سو، درآمدی را از طریق سازوکارهایی چون پشتیبانی مالی مستقیم مخاطبان کسب می‌نمایند.
آنچه حرفه اینفلوئنسری را برای بسیاری جذاب کرده، وعده تحقق رؤیای «کار آرمانی» است؛ کاری که در آن فرد با پرداختن به فعالیتی که برایش لذت‌بخش و معنادار است و با به اشتراک‌گذاری سبک زندگی موردعلاقه‌اش با دیگران، می‌تواند به شهرت و ثروت دست یابد. در این تصویر، مرزهای میان کار و زندگی شخصی، تفریح و تلاش، و تولید و مصرف محتوا کاملاً درهم می‌آمیزد.
وعده کار آرمانی در اقتصاد مبتنی بر توجه، بسیاری از جوانان خلاق و مشتاق را به حوزه اینفلوئنسر مارکتینگ کشانده است. آنها رؤیای زندگی و کاری را در سر می‌پرورانند که در آن بتوانند با انجام کاری که برایشان با معناست، هم کسب درآمد کنند و هم بر زندگی دیگران تأثیری مثبت بگذارند. اما واقعیت‌های این مسیر، اغلب تلخ‌تر از آن چیزی است که در ظاهر دیده می‌شود.
بروک ایگان دافی، جامعه‌شناس رسانه
طبق گزارش موسسه HypeAuditor در سال 2021، بیش از 50 درصد از اینفلوئنسرهای اینستاگرام در سراسر جهان زیر 25 سال سن دارند. همچنین حدود یک‌سوم از کاربران آمریکایی زیر 30 سال به دنبال تبدیل شدن به اینفلوئنسر هستند یا ترجیح می‌دهند فرزندان آنها این شغل را برگزینند. این آمار، نشان‌دهنده جاذبه بالای کار آرمانی به‌عنوان اینفلوئنسر در میان نسل جوان، و به‌ویژه در گروه موسوم به «نسل Z» است.
آسیب‌شناسی وضعیت اینفلوئنسرها: پشت پرده زرق‌وبرق
با وجود ظاهر پرزرق‌وبرق زندگی و فعالیت اینفلوئنسرها که در شبکه‌های اجتماعی به نمایش گذاشته می‌شود، حرفه آنها با طیفی از مخاطرات و چالش‌های عمیق همراه است که کمتر دیده می‌شود. برخی از مهم‌ترین این موارد عبارتند از:
- بهره‌کشی پنهان: اینفلوئنسرها، به‌ویژه در ابتدای مسیر، اغلب مجبورند بدون دریافت دستمزد یا با دستمزدی ناچیز برای برندها کار کنند. برخی شرکت‌ها با سوءاستفاده از رؤیاهای آنان، کار بسیاری را در قبال هدایایی کم‌ارزش یا وعده همکاری آتی، از اینفلوئنسرها طلب می‌کنند. حجم بالای کار بدون پشتوانه قراردادهای رسمی، این افراد را در معرض انواع بهره‌کشی‌های پنهان قرار می‌دهد.
- بی‌ثباتی و نبود امنیت شغلی: درآمدهای یک اینفلوئنسر، بسته به نوسانات محبوبیت او در شبکه‌های اجتماعی و تغییرات سیاست‌ها و الگوریتم‌های پلتفرم‌ها، می‌تواند به‌شدت متغیر و غیرقابل پیش‌بینی باشد. همچنین این افراد به دلیل ماهیت غیررسمی و پروژه‌ای کارشان، اغلب از مزایای امنیت شغلی و حمایت‌های قانون کار برخوردار نیستند.
- فشارهای روانی ناشی از نیاز به حفظ تصویر مثبت: زندگی و شخصیت هر اینفلوئنسر، بخشی جدایی‌ناپذیر از برند اوست. بنابراین وی باید پیوسته در حال مدیریت تصویر خود و ارائه نسخه‌ای ایده‌آل از زندگی در شبکه‌های اجتماعی باشد. این فشار دائمی برای حفظ ظاهری موفق و شاد، بدون در نظر گرفتن واقعیت‌های روانی فرد، می‌تواند به استرس، اضطراب و سایر مشکلات سلامت روان بینجامد.
- خطر اعتیاد و آسیب به روابط اجتماعی: تولید و انتشار مداوم محتوا، حضور شبانه‌روزی در شبکه‌های اجتماعی و پایش مستمر بازخوردها، می‌تواند حالتی از اعتیاد و وابستگی شدید را در اینفلوئنسرها ایجاد کند. این وضعیت خطر آسیب‌هایی چون انزوای اجتماعی، غفلت از روابط انسانی واقعی و نادیده گرفتن نیازهای شخصی را در پی دارد.
- بحران هویت و از دست دادن اصالت: فشار نیاز برندها و انتظارات مخاطبان، و وسوسه جذب بیشترین توجه و تعامل می‌تواند اینفلوئنسرها را به‌تدریج از ارزش‌ها و علایق اصیل خود دور کند. سازگاری مداوم با سلیقه بازار، و در مواردی تن دادن به کارهای غیراخلاقی برای حفظ محبوبیت، می‌تواند بحران هویت و از دست دادن خود واقعی را برای آنان در پی داشته باشد.
سایر چالش‌های شایع در حرفه اینفلوئنسرها، شامل سرقت محتوا و نقض حق مالکیت معنوی، دشواری کنارآمدن با انتقادها و نظرات منفی، فقدان مهارت و سواد مالی، و مشکلات مربوط به حفظ حریم خصوصی است. این عوامل در کنار هم اغلب رؤیای کار آرمانی را به کابوسی مخاطره‌آمیز برای این افراد بدل می‌سازند.
اینفلوئنسرها، به‌ویژه آنهایی که به‌تازگی وارد این حرفه شده‌اند، عموماً بدون درک واقعی از استلزامات و پیچیدگی‌های این مسیر، جذب وعده‌های براق و ظاهری آن می‌شوند. آنها وقتی متوجه ماهیت بی‌ثبات و استثمارگرانه اقتصاد توجه می‌شوند که دیگر بخش قابل توجهی از سلامت روان، کیفیت زندگی و اصالت خود را از دست داده‌اند. لازم است که اطلاع‌رسانی بیشتری درباره وجوه تاریک این پدیده به جوانان و کاربران صورت گیرد.
سارا جی. رابرتس، پژوهشگر دانشگاه UCLA
پیامدهای نامطلوب برای مخاطبان و کاربران
فراتر از آسیب‌پذیری خود اینفلوئنسرها، نوع تصویر و محتوایی که آنها در فضای شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌کنند، می‌تواند تأثیرات مخربی بر مخاطبان و به‌ویژه کاربران جوان‌تر داشته باشد:
- ترویج سبک زندگی و ارزش‌های مصرف‌گرایانه و سطحی
- القای استانداردها و هنجارهای غیرواقعی درباره زیبایی ظاهری و موفقیت
- تحریک حس نارضایتی از زندگی و خودانگاره منفی در مقایسه با تصاویر ایده‌آل‌شده
- افزایش خطر رفتارهای پرخطر و خودآسیب‌رسان برای کسب توجه و تأیید
- ترغیب به اتلاف زمان و انرژی در شبکه‌های اجتماعی به جای تعاملات واقعی و سازنده
- کاهش قدرت تفکر انتقادی و مصون‌سازی در برابر پیام‌های تبلیغاتی
این موارد، نشانگر آن است که کژکارکردهای موجود در حرفه اینفلوئنسری، صرفاً محدود به حوزه کسب‌وکار نیست و می‌تواند پیامدهای اجتماعی و فرهنگی گسترده‌تری به دنبال داشته باشد. بنابراین لازم است که در کنار حمایت از اینفلوئنسرها در برابر استثمار و بهره‌کشی، به فکر راهکارهایی برای کاهش تأثیرات مخرب آنها بر مخاطبان، به‌ویژه کودکان و نوجوانان نیز بود.
نتیجه‌گیری
در پس پرده وعده‌های درخشان کار آرمانی به‌عنوان اینفلوئنسر در اقتصاد توجه، واقعیتی پیچیده از فشارهای روانی، بهره‌کشی پنهان، بی‌ثباتی و آسیب‌پذیری نهفته است که نه‌تنها سلامت و کیفیت زندگی خود سازندگان محتوا، بلکه مخاطبان تحت تأثیر آنها را نیز به مخاطره می‌اندازد. علی‌رغم جذابیت‌های سطحی دنیای اینفلوئنسرها، نمی‌توان از پیامدهای نامطلوب فرهنگی و اجتماعی این پدیده بر نسلی که بیش از همیشه در معرض آن است، غافل شد.
برای مقابله با این چالش‌ها، همزمان به تغییراتی در سه سطح نیاز است: در سطح فردی، لازم است اینفلوئنسرها و کاربران با درک واقع‌بینانه‌تری از این حرفه، مهارت‌های خودآگاهی، مرزگذاری سالم و تفکر انتقادی را در خود تقویت کنند. در سطح کسب‌وکار، شرکت‌ها و برندها باید از شیوه‌های استثمارگرانه و غیراخلاقی بازاریابی اجتناب ورزند و به حقوق و کرامت انسانی اینفلوئنسرها احترام بگذارند. در سطح کلان اجتماعی نیز نهادهای سیاست‌گذار و فرهنگی باید ضمن تدوین ضوابط حمایتی برای فعالان این حوزه، از طریق آموزش سواد رسانه‌ای به کاربران، آنها را در برابر آسیب‌های احتمالی این پدیده مصون‌تر سازند.
سرانجام، شاید زمان آن رسیده باشد که با بازتعریفی اساسی از مفهوم کار آرمانی، به جای فروکاستن آن به لذت سطحی و نمایشی، بر معناداری، خلاقیت، کیفیت روابط انسانی و کمک به رشد دیگران تأکید کنیم. چنین بازاندیشی می‌تواند نسلی از اینفلوئنسرهای آگاه‌تر و مسئولیت‌پذیرتر را پرورش دهد که با حرکت در مسیر سخت اما ارزشمند اصالت و یکپارچگی، نه‌تنها در حرفه، بلکه در زندگی شخصی خود نیز به قله‌های والاتری از رضایت و بالندگی دست یابند.
منابع
- Abidin, C. (2021). From “networked publics” to “refracted publics”: A companion framework for researching “below the radar” studies. Social Media+ Society, 7(1), 2056305120984458
- Cunningham, S., & Craig, D. (2021). Creator governance in social media entertainment. Social Media+ Society, 7(1), 2056305121988972
- Duffy, B. E., & Wissinger, E. (2017). Mythologies of creative work in the social media age: Fun, free, and “just being me”. International Journal of Communication, 11, 20
- Khamis, S., Ang, L., & Welling, R. (2017). Self-branding,’micro-celebrity’and the rise of social media influencers. Celebrity studies, 8(2), 191-208
- Marwick, A. E. (2013). Status update: Celebrity, publicity, and branding in the social media age. Yale University Press
